By omówić problematykę unijnego dziedziczenia posłużymy się jednym z przykładów.
Małżeństwo sporządziło testament wspólny w Niemczech w okresie, kiedy nie obowiązywało jeszcze Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. – w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (zwane dalej: Rozporządzeniem), a zatem przed 17 sierpniem 2015 r. Testatorzy przeprowadzili się do Polski i zastanawiają się, czy testament jest nadal ważny i jakie prawo będzie miało zastosowanie do dziedziczenia w przypadku śmierci jednego z nich – polskie czy niemieckie.
Zgodnie z przepisami przejściowymi ww. Rozporządzenia, tj. z art. 83 ust. 1 Rozporządzenia niniejsze rozporządzenie stosuje się do dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 r.
Zgodnie z ogólną zasadą Rozporządzenia prawem właściwym dla spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.
Powyższa ogólna zasada dotyczy jednak sytuacji, gdy spadkodawca w testamencie nie wybrał przed śmiercią prawa, które miałoby mieć zastosowanie do dziedziczenia po nim ani nie sporządził testamentu przed 17 sierpnia 2015 r. Zgodnie z art. 22 Rozporządzenia Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku. Osoba sporządzająca testament może zatem w testamencie postanowić, że prawem właściwym dla dziedziczenia będzie prawo jej obywatelstwa (w omawianym przypadku polskie lub niemieckie).
Ustawodawca wyraźnie podkreślił jednak, że wybór prawa właściwego dla dziedziczenia – a zatem polskiego czy niemieckiego prawa spadkowego powinien być dokonany w sposób wyraźny w testamencie lub powinien wynikać z postanowień takiego testamentu. W orzecznictwie wskazuje się, że „z samej czynności sporządzenia testamentu w określonej formie czy w określonym języku nie wynika wola wyboru prawa materialnego” (wyrok SA w Gdańsku z dnia 4 grudnia 2018 r.; V ACa 167/18).
Powyższe nie dotyczy jednak testamentów sporządzonych przed 17 sierpnia 2015 r., do których zastosowanie znajdują szczególne przepisy przejściowe.
Zgodnie z art. 83 ust. 2 Rozporządzenia w sytuacji, w której zmarły przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonał wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, wybór ten jest ważny, o ile spełnia warunki określone w rozdziale III lub o ile jest on ważny na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał.
Ocenę ważności rozporządzeń na wypadek śmierci dokonanych przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonuje się na podstawie Art. 83 ust. 3. Zgodnie z tym przepisem Rozrządzenia na wypadek śmierci dokonane przed dniem 17 sierpnia 2015 r. jest dopuszczalne i ważne materialnie oraz formalnie, o ile spełnia warunki określone w rozdziale III lub jeżeli jest ono dopuszczalne i ważne materialnie oraz formalnie na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania rozrządzenia w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał lub w państwie członkowskim organu rozpatrującego sprawę spadkową.
Oba wyżej wskazane przepisy unijne Rozporządzenia stanowią normy kolizyjne, na mocy których mogą zostać utrzymane w mocy czynności na wypadek śmierci dokonane przed 17 sierpnia 2015 r. Wykładnia tych przepisów powinna być dokonywana w sposób rozszerzający w myśl założenia in dubio pro validitate. Zamysłem ustawodawcy jest zapewnienie ważności dokonanych na wypadek śmierci czynności.
W omawianej sytuacji nie dokonano wyboru prawa właściwego, a testament został sporządzony przed dniem 17 sierpnia 2015 r. W związku z tym, zastosowanie znajdzie przepis art. 83 ust. 4 Rozporządzenia.
Zgodnie z art. 83 ust. 4 Rozporządzenia Jeżeli rozrządzenie na wypadek śmierci zostało dokonane przed dniem 17 sierpnia 2015 r. zgodnie z prawem, które zmarły mógł wybrać zgodnie z niniejszym rozporządzeniem, prawo to uważa się za wybrane jako prawo właściwe dla dziedziczenia.
Ww. przepis wprowadza fikcję wyboru prawa. Oznacza to, że samo sporządzenie testamentu wspólnego przed 17 sierpnia 2015 r. w Niemczech, przez obywateli niemieckich mimo braku wyraźnego wyboru prawa w testamencie prowadzi do uznania prawa niemieckiego jako prawa właściwego do dziedziczenia. Bez znaczenia jest zmiana miejsca pobytu sporządzających testament na stałe z Niemiec na Polskę oraz fakt, iż miejscem ich zwykłego pobytu w chwili śmierci będzie Polska.
Podobna sytuacja będzie miała miejsce, jeśli obywatel polski sporządził testament przed 17.8.2015 r., a następnie wyprowadził się do Niemiec i tam zmarł już w okresie obowiązywania Rozporządzenia. Zgodnie z ww. przepisem przyjmowana będzie fikcja dokonania wyboru prawa polskiego dla spadku – domniemanie wyboru prawa polskiego.
Fikcja wyboru prawa dla czynności przed 17. Sierpnia 2015 r. opiera się na założeniu, że spadkodawca wybrałby prawo ojczyste, na podstawie którego sporządził testament, gdyby na tamten czas istniały przepisy przewidujące taką możliwość wyboru.
Najistotniejsze, jeśli chodzi o unijne przepisy o dziedziczeniu:
➡️ ww. rozporządzenie stosuje się do dziedziczenia po osobach zmarłych wyłącznie w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 r.,
➡️ z zachowaniem powyższego ww. rozporządzenie stosuje się także w sprawach, w których został sporządzony testament bez względu na to, kiedy on został sporządzony (w czasie obowiązywania rozporządzenia czy przed jego wejściem w życie)
➡️ jeśli nie dokonano wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, prawem właściwym dla spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci
➡️ wybór prawa spadku musi być wyraźny w testamencie, można wybrać prawo którego obywatelstwo się posiada
➡️ sama czynności sporządzenia testamentu w określonej formie czy w określonym języku generalnie nie przesądza o wyborze prawa (np. sporządzenie testamentu wspólnego znanego w prawie niemieckim nie przesądza o wyborze prawa niemieckiego, sporządzenie testamentu w języku polskim nie przesądza o wyborze prawa polskiego) z wyjątkiem testamentów sporządzonych przed 17 sierpnia 2015 r.
➡️jeśli testament sporządzono przed dniem 17 sierpnia 2015 r. zgodnie z prawem, którego obywatelstwo zmarły posiadał, prawo to uważa się za wybrane jako prawo właściwe dla dziedziczenia - fikcja wyboru prawa.
